Στο Εγχειρίδιο για Νηπιαγωγούς που έχει δημιουργηθεί από την επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ,στο πλαίσιο του Έργου «Παραγωγή βοηθητικού εκπαιδευτικού υλικού για την εισαγωγή θεµάτων σχετικά µε τα φύλα στην εκπαιδευτική διαδικασία», αναλύεται ένα πολύ χρήσιμο σύνολο εργαλείων που μπορούν να μας βοηθήσουν να ανιχνεύσουμε και να διαπιστώσουμε παραδείγματα έμφυλης διάκρισης σε παιδικά βιβλία (εντός και εκτός σχολικού περιβάλλοντος). Παρακάτω παρουσιάζουμε συνοπτικά τα εργαλεία αυτά, με μικρές παρεμβάσεις στο αρχικό κείμενο, το οποίο μπορεί να βρεθεί εδώ: http://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/5039/1447.pdf
- Η θέση των φύλων στην οικογένεια. Όταν αναφερόμαστε στη θέση, ανιχνεύουμε τον καταμερισμό των ρόλων και την κατανομή εξουσίας και κύρους ανάμεσα στους ενήλικες ανάλογα με το φύλο τους, με βάση το ποιος ή ποια έχει την ευθύνη για τα οικονομικά της οικογένειας, για τις δουλειές του νοικοκυριού, για τη φροντίδα και περιποίηση των παιδιών, καθώς επίσης και το ποιος ή ποια προβάλλεται ως το κυρίαρχο πρόσωπο, δηλαδή δίνει λύσεις, επιβάλλει τιμωρίες και ποινές ή παίρνει αποφάσεις κ.λπ.. Όσον αφορά τα παιδιά, εξετάζουμε τις δραστηριότητες και τις ασχολίες στις οποίες προβάλλονται να συμμετέχουν ή να αντιγράφουν-μιμούνται, τη δυναμική των διαπροσωπικών τους σχέσεων και τη θέση των αγοριών και των κοριτσιών στο χώρο της οικογένειας.
- Η θέση των φύλων στο χώρο της εργασίας. Όσον αφορά τους και τις ενήλικες, εξετάζουμε εάν είναι εργαζόμενοι και εργαζόμενες και τα επαγγέλματά τους. Όσον αφορά τα ζώα, από ποιον ή ποια γίνεται η αναζήτηση και η εξασφάλιση της τροφής. Για τα παιδιά, εξετάζουμε αν τα αγόρια και τα κορίτσια παρουσιάζονται να επιθυμούν και να φιλοδοξούν, όταν μεγαλώσουν, να ασκήσουν κάποιο επάγγελμα και ποιο.
- Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και φύλο. Η κατηγορία αυτή είναι πολύ γενική και γι’ αυτό το λόγο μπορεί να χωριστεί σε υποκατηγορίες, που αφορούν την κοινωνική συμπεριφορά, τις νοητικές ικανότητες και τα συναισθήματα.
α) Χαρακτηριστικά που εντάσσονται στην κοινωνική συμπεριφορά είναι:
- Η επιθετικότητα. Επιθετικότητα σημειώνεται όταν ένα πρόσωπο ή ζώο αναφέρεται ότι χτυπά κάποιο άλλο (σωματική επιθετικότητα) ή του λέει κάτι με σκοπό να το δυσαρεστήσει ή να το πειράξει (λεκτική επιθετικότητα). Στη λεκτική επιθετικότητα περιλαμβάνεται και η κοροϊδία.
- Η στοργικότητα. Η στοργικότητα σημειώνεται κάθε φορά που ένα πρόσωπο ή ένα ζώο αναφέρει ότι χαϊδεύει, αγκαλιάζει ή φιλάει κάποιο άλλο πρόσωπο ή ζώο. Λεκτική στοργικότητα σημειώνεται κάθε φορά που η στοργή, η τρυφερότητα, η αγάπη και γενικά τα θετικά συναισθήματα κάποιου προσώπου ή ζώου προς κάποιο άλλο δηλώνονται με λέξεις.
- Η εξάρτηση-προσκόλληση. Η εξάρτηση-προσκόλληση σημειώνεται κάθε φορά που ένα πρόσωπο ή ζώο προβάλλεται να χρειάζεται ή να ζητά τη βοήθεια ή την ενθάρρυνση κάποιου άλλου προκειμένου να καταφέρει κάτι.
- Η ανεξαρτησία. Ανεξαρτησία σημειώνεται κάθε φορά που παιδιά -πρόσωπα ή ζώα- προβάλλονται να παίρνουν αποφάσεις που τα αφορούν και να κάνουν μόνα τους ό,τι απαιτείται για την υλοποίηση των αποφάσεων αυτών.
- Η αυτοπεποίθηση. Ορίζεται με το πόσο μεγάλη εμπιστοσύνη έχει κάποιο άτομο στις ικανότητές του.
- Η ανυπακοή. Ανυπακοή σημειώνεται κάθε φορά που ένα παιδί -πρόσωπο ή ζώο- παρουσιάζεται να κάνει κάτι, π.χ. να πηγαίνει περίπατο στο δάσος κ.λπ., παρά τις συμβουλές και τις συστάσεις των ενηλίκων για το αντίθετο.
- Η φιλαρέσκεια. Ένα πρόσωπο ή ζώο είναι φιλάρεσκο όταν παρουσιάζεται να ενδιαφέρεται ή να ασχολείται με την όσο το δυνατόν ωραιότερη και τελειότερη εξωτερική του εμφάνιση, με ή χωρίς ταυτόχρονη δήλωση ότι απώτερος σκοπός του είναι να αρέσει και να θαυμάζεται αντίστοιχα από τα άλλα πρόσωπα ή ζώα γύρω του. Επίσης, αν ισχυρίζεται ότι είναι όμορφο και ότι αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού από τον περίγυρο.
β) Χαρακτηριστικά που εντάσσονται στις νοητικές ικανότητες είναι:
- Η επινοητικότητα ή ικανότητα επίλυσης προβλήματος. Ένα πρόσωπο ή ζώο διαθέτει τη συγκεκριμένη ικανότητα κάθε φορά που προβάλλεται να αντιμετωπίζει με επιτυχία ή να βρίσκει ικανοποιητική λύση σε διάφορα προβλήματα που προκύπτουν και που απασχολούν είτε το ίδιο είτε κάποιο/κάποια άλλο/άλλη.
- Η δημιουργικότητα. Σημειώνεται όταν ένα πρόσωπο ή ένα ζώο παρουσιάζεται να φτιάχνει κάτι πρωτότυπο, να παρουσιάζει κάτι καινούριο και μοναδικό.
- Η παρατήρηση. Σημειώνεται κάθε φορά που ένα πρόσωπο ή ζώο προβάλλεται ή αναφέρεται ότι παρατηρεί ή παρακολουθεί κάτι σκόπιμα ή τυχαία.
- Η περιέργεια. Σημειώνεται όταν ένα πρόσωπο ή ένα ζώο υποβάλλει ερωτήσεις προκειμένου να πληροφορηθεί και να μάθει για ό,τι ακούει ή βλέπει γύρω του.
- Η γνώση. Σημειώνεται όταν ένα πρόσωπο ή ένα ζώο παρουσιάζεται να γνωρίζει και να κατέχει πληροφορίες για πρόσωπα, γεγονότα, ζώα, φυσικά φαινόμενα κ.λπ..
γ) Χαρακτηριστικά που εντάσσονται στα συναισθήματα είναι:
- Η χαρά. Ένα πολύ ευχάριστο συναίσθημα, που συνδέεται με εκπλήρωση και ικανοποίηση επιθυμίας, επίτευξη στόχου και γενικά με κάτι που προκαλεί ευαρέσκεια, και η εκδήλωσή της είναι είτε λεκτική είτε σωματική.
- Η στενοχώρια-λύπη. Το συναίσθημα που βιώνεται κατά την αντιμετώπιση μιας δυσκολίας ή δυσάρεστης κατάστασης.
- Ο φόβος. Ένα δυνατό συναίσθημα, που προκαλείται από την αντίληψη κινδύνου που συνεπάγεται αναστάτωση-αναταραχή και συχνά μια επιθυμία απόκρυψης και διάσωσης.
- Ο θυμός. Μια έντονη συναισθηματική κατάσταση που προκαλείται από αδικαιολόγητη παρέμβαση, από λεκτική ή σωματική επιθετικότητα που κάποιο πρόσωπο ή ζώο δέχεται ή από ματαίωση για ό,τι συμβαίνει.
- Η ζήλια. Σημειώνεται κάθε φορά που αναφέρεται ότι ένα πρόσωπο ή ζώο ζηλεύει τις ικανότητες, τις δεξιότητες ή τα υλικά αγαθά των άλλων.
Δ. Τα παιχνίδια αγοριών και κοριτσιών. Η κατηγορία αυτή αναφέρεται στα είδη των παιχνιδιών, ατομικών και ομαδικών, που παίζουν τα αγόρια και τα κορίτσια.
Όσον αφορά την εικονογράφηση των βιβλίων, εντοπίζουμε δύο κυρίως δείκτες, τη συχνότητα και τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται τα πρόσωπα και τα ζώα ανάλογα με το φύλο τους. Όταν κυρίως αναφερόμαστε στον τρόπο, εξετάζουμε το χώρο παρουσίασης των φύλων (μέσα ή έξω από το σπίτι), την ενδυμασία τους, το μέγεθος της φιγούρας τους, τη στάση του σώματός τους στην εικόνα, αν παρουσιάζονται τα αγόρια και οι άνδρες σε κίνηση, ενώ οι γυναίκες και τα κορίτσια σε στάση και παρακολούθηση, ή το αντίστροφο, και τέλος τις δραστηριότητες των φύλων στην εικόνα.
Οι παραπάνω δείκτες δεν είναι μοναδικοί ούτε αποκλειστικοί. Είναι δυνατόν να εμπλουτίζονται και να τροποποιούνται, ανάλογα με τις πρωτοβουλίες ή την προηγούμενη εμπειρία. Ουσιαστικά, προτείνονται ως ένα «παράδειγμα» μεθοδολογικής προσέγγισης στην ανίχνευση και καταγραφή στερεοτυπικών αντιλήψεων στα παιδικά βιβλία για τα νήπια. Η ανίχνευση και η καταγραφή στερεοτυπικών αντιλήψεων και πρακτικών είναι μια μεθοδολογική επιλογή και ως τέτοια αποτελεί το πρώτο βήμα για οποιαδήποτε μορφή παιδαγωγικής παρέμβασης με στόχο την απάλειψή τους.
«Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν αποτελούν προσωπικές απόψεις της συντακτικής ομάδας και δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις του Χρηματοδοτικού Μηχανισμού του ΕΟΧ ή του Διαχειριστή Επιχορήγησης του Προγράμματος Active citizens fund στην Ελλάδα (Ίδρυμα Μποδοσάκη σε συνεργασία με το SolidarityNow)».
